ماضوعآیا تا به حال به این فکر کردهاید که هویت جنسیتی چیست و چه تأثیری بر زندگی افراد دارد؟ شاید شنیده باشید که اصطلاحاتی مانند “ترنس”، “ترنسجندر”، “تراجنسیتی” یا “ترنسکشوال” در مکالمات روزمره یا رسانهها به کار میروند، اما دقیقاً معنای آنها چیست؟ این مفاهیم فراتر از تعاریف ساده هستند و دنیایی از پیچیدگیها و تجربیات انسانی را در بر میگیرند.
تراجنسیتی (ترنس) به وضعیتی گفته میشود که هویت جنسیتی فرد با جنسیت بیولوژیکیاش متفاوت است. افراد ترنس ممکن است احساس کنند در بدنی با جنسیت «نادرست» متولدشدهاند یا هویت جنسیتی آنها خارج از دستهبندیهای سنتی «مرد» و «زن» قرار میگیرد. افراد ترنس برای تطبیق زندگی با هویت جنسیتی واقعیشان نیاز به فرایند گذار همچون تغییرات اجتماعی، حقوقی و پزشکی دارند.
در این مقاله ابتدا به تعریف دقیقتر هویت جنسیتی پرداخته و میکوشیم پاسخهایی درخور برای پرسشهایی از قبیل ترنس به چه کسانی گفته میشود، ترنسکشوال چیست، ترنسجندر کیست بیابیم. درنهایت، به بررسی اهمیت آگاهی عمومی در مورد افراد ترنس، انواع ترنس و تأثیر آن بر زندگی و رفاه آنها خواهیم پرداخت. هدف ما ارائه اطلاعات دقیق و روشن در این زمینه و کمک به افزایش درک و همدلی در جامعه است.
تعریف هویت جنسیتی و جنسیت تعیینشده هنگام تولد
جنسیتی که هنگام تولد بر اساس ظاهر اندامهای خارجی بدن به شخص نسبت میدهند، جنسیت تعیینشده هنگام تولد، جنسیت نوزادی، جنسیت بیولوژیکی یا صرفاً جنسیت هم میگویند.
برخی افراد خود را مرد (یا پسر) یا زن (یا دختر) میدانند و برخی دیگر هویت جنسیتی دارند که در هیچیک از این جنسیتها قرار نمیگیرد.
هویت جنسیتی احساسات درونی و عمیق شما در مورد زن بودن، مرد بودن، هر دو یا هیچکدام است که توسط دیگران دیده نمیشود.
هویت جنسیتی شما ممکن است با جنسیت هنگام تولد یکسان یا با آن در تضاد یا ترکیبی از هردوی آنها باشد. (تراجنسیتی)
تعریف دیسفوریای جنسیتی
هنگامیکه هویت جنسیتی فرد با جنسیت تعیینشده هنگام تولد متفاوت باشد، احساس ناراحتی و پریشانی میکند که در اصطلاح به آن دیسفوریای جنسیتی (Gender dysphoria) میگویند.
دیسفوریای جنسیتی ممکن است از کودکی شروع شود و تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه پیدا کند. این احساسات ممکن است بهطور مقطعی یا متناوب ایجاد شود. دیسفوریای جنسیتی معمولاً با شروع بلوغ آشکار میشود.
اگر به نوجوانان اطراف خود برخورد کرده باشید، برخی از آنها احساسات متناقض درباره جنسیت خود را برای والدین و دوستانشان ابراز میکنند؛ اما برخی دیگر ممکن است بهجای ابراز مستقیم آن، دچار علائم اختلال خلقی، اضطراب، افسردگی یا مشکلات اجتماعی در مدرسه شوند. حتی افراد تراجنسیتی یا دارای تنوع جنسیتی هم در مقطعی از زندگی خود دیسفوریای جنسیتی را تجربه میکنند.
دیسفوریای جنسیتی تجربهای کاملاً شخصی است و شدت آن در افراد مختلف، متفاوت است. برخی افراد ممکن است ناراحتی و پریشانی بسیار کمی را تجربه کنند، درحالیکه برخی دیگر ممکن است با مشکلات جدی در زندگی روزمره خود روبرو شوند.
مفهوم ترنس و غیر باینری
خوب در قسمت قبلی با مفهوم هویت و دیسفوریای جنسیتی آشنا شدید. باید این را هم بدانید که یافتههای علمی نشان میدهد که جنس و جنسیت پیچیدهتر از تعاریف کلاسیکشان هستند و فقط به اندامهای جنسی محدود نمیشوند. این درست نیست که از «زیستشناسی» یا «علم» برای ادعای قطعی بودن یا دودویی بودن مفهوم جنسیتِ تعیینشده هنگام تولد استفاده کنیم. پس باید به دنبال مفاهیمی باشیم که جنسیت را فراتر از اندام ظاهری میدانند.
بنابر تعاریف جدید در حوزه اجتماعی، هویت جنسیتی را نمیتوان صرفاً مرد یا زن در نظر گرفت. بلکه افراد میتوانند خود را ترکیبی از هر دو، هیچکدام یا دیگری بدانند که به آن غیر باینری (Non-binary) میگویند.
اگر هویت جنسیتی با جنسیت تعریفشده شما هنگام تولد، مطابقت نداشته باشد، مفهوم تراجنسیتی (Transgender) به میان میآید.
برای مثال فردی با هویت جنسی کاملاً مردانه به دنیا میآید، اما در درون هیچ احساسی به مرد بودن خود ندارد. بیان جنسیتی این فرد ممکن است شامل گرایش به پوشیدن لباس، رفتار، سبک ارتباطی و علایق و سایر موارد زنانه باشد. در اصطلاح عامیانه به چنین افرادی، ترنس می گویند.
اغلب منابع برای همه انواع تراجنسیتی از واژه ترنس استفاده میکنند. افراد ترنس بر اساس هویت جنسیای که احساس میکنند، در دستههای مختلفی قرار میگیرند که در ادامه به آن میپردازیم.
انواع ترنس
طیف وسیعی از هویتهای جنسیتی وجود دارد و هر فرد حق دارد هویت خود را به شیوهای که برایش مناسب است تعریف و بیان کند. افرادی که تراجنسیتی یا در اصلاح ترنس هستند، در طیف گستردهای از این مفهوم قرار میگیرند. در زیر به برخی از متداولترین انواع ترنس میپردازیم:
- زن ترنس ((Transgender woman: افرادی که در بدو تولد بهعنوان مرد شناختهشدهاند اما هویت جنسیتی آنها زنانه است.
- مرد ترنس (Transgender man): افرادی که در بدو تولد بهعنوان زن شناختهشدهاند اما هویت جنسیتی آنها مردانه است.
- افراد غیر باینری (Non-binary): این گروه شامل طیف گستردهای از افراد است که هویت جنسیتی خود را خارج از دودویی جنسیت (مرد یا زن) تعریف میکنند. برخی از زیرمجموعههای افراد غیر باینری عبارتاند از:
- جنسیت کوئیر (Genderqueer): افرادی که خود را در خارج از دستهبندیهای جنسیتی متعارف میبینند.
- جنسیت سیال (Genderfluid): این افراد ممکن است گاهی اوقات خود را مرد، گاهی اوقات زن و گاهی اوقات هیچکدام یا هر دو تعریف کنند و هویت جنسیتی آنها در طول زمان تغییر میکند.
- آجندر (Agender) یا بی جنسیتی: به افرادی اطلاق میشود که هیچ هویت جنسیتی خاصی را تجربه نمیکنند یا احساس میکنند که جنسیتی ندارند
- بایجندر (Bigender) یا جنسیت دوگانه: افرادی که خود را همزمان بهعنوان مرد و زن تجربه میکنند.
- پانجندر (Pangender): افرادی که خود را فراتر از همه هویتهای جنسیتی تعریفشده میبینند.
- ترامردانه (Transmasculine): در این افراد هویت جنسیتی بیشتر به سمت مردانگی متمایل است.
- ترازنانه (Transfeminine): در این افراد هویت جنسیتی آنها بیشتر به سمت زنانگی متمایل است.
- دو روح (Two-Spirit): به افرادی با نقشهای جنسیتی و روحانی پیچیده اشاره دارد.
فرآیند تغییر یا تطبیق هویت جنسیتی افراد ترنسجندر
فرایند گذار، تغییر یا ترانزیشن به دورهای اطلاق میشود که افراد زندگیشان را مطابق با هویت جنسیتی خود شروع میکنند، نه جنسیت تعیینشده در بدو تولدشان. البته به خاطر داشته باشید که همه افراد تراجنسیتی وارد فرایند تغییر نمیشوند، بسیاری از آنها در برهههای زمانی خاصی این فرایند را انجام میدهند. گذار جنسیتی برای هر فرد متفاوت است. مراحل احتمالی در گذار جنسیتی بهصورت زیر است:
۱- تغییرات اجتماعی (نام، لباس، نقشهای جنسیتی)
این تغییرات در نقشها و ارائه اجتماعی صورت میپذیرد مانند انتخاب نام جدید، پوشیدن لباسهایی که با هویت جنسیتیای که انتخاب کردهاند مطابقت دارد و بیان متفاوت جنسیت خود به جامعه.
۲- تغییرات پزشکی (درمان هورمونی، جراحی تغییر جنسیت)
تغییرات پزشکی یکی دیگر از مراحل فرایند تغییر در افراد ترانسجندر است. این تغییرات هم بهصورت هورمون درمانی جایگزین (فرآیندی که در آن افراد ترنس اقدام به مصرف هورمونهای مصنوعی میکنند) و هم بهصورت تغییرات در اندام با عملهای زیبایی و عملکردی است. در زیر به برخی از مهمترین جراحیهای تغییر جنسیت برای افراد ترنس اشاره میکنیم:
- جراحیهای مربوط به سینه:
- ماستکتومی (برداشتن سینه)
- پروتز سینه (ماموپلاستی افزایشی)
- جراحیهای ناحیه تناسلی:
- واژینوپلاستی (ساخت واژن)
- فالوپلاستی (ساخت آلت تناسلی)
- متودیوپلاستی (تشکیل آلت تناسلی از بافت موجود)
- اورترپلاستی (تغییر مجرای ادرار)
- اسکروتکتومی (تشکیل کیسه بیضه)
- هیسترکتومی (برداشتن رحم)
- اووفورکتومی (برداشتن تخمدان)
- جراحیهای صورت:
- فیشیال فمینیزاسیون (تغییر بهصورت زنانه)
- فیشیال ماسکولینیزاسیون (تغییر بهصورت مردانه)
۳- تغییرات قانونی (اصلاح مدارک هویتی)
برخی از افراد ترنسجندر در طول فرایند گذار خود خواهان ایجاد تغییرات قانونی هم هستند مانند تغییر نام یا بهروزرسانی جنسیت در مدارک شناسایی خود. البته شاید همه افراد ترنس نیازی به تغییر مدارک هویتیشان خود نداشته باشند، اما برای بسیاری، این یک گام حیاتی در فرایند گذارشان است. مشاهدهشده که برخی از افراد ترنس که از شناسنامهای استفاده میکنند که با جنسیت یا ظاهر آنها مطابقت ندارد، با آزار و اذیت، تحقیر و حتی خشونت مواجه میشوند. معمولاً اصلاح در مدارک هویتی رخ میدهد:
- گواهینامه رانندگی
- بیمه
- گذرنامه
- حسابهای بانکی و کارتهای اعتباری
- سوابق پزشکی
- شناسنامه
- سوابق تحصیلی
به خاطر داشته باشید تغییرات موردنیاز در شناسنامه و سایر مدارک رسمی خود اغلب پرهزینه، سنگین و پیچیده است و برای بسیاری از افراد خارج از دسترس قرار میگیرد.
چالشهای افراد ترنس
افراد ترنس در زندگی شخصی و اجتماعی خود با چالشهای متعددی روبرو هستند که هرکدام از آنها را میتوان بهطورکلی به دستههای زیر تقسیم کرد:
۱- مشکلات اجتماعی و فرهنگی
چالشهای اجتماعی و فرهنگی ریشه در هنجارها و باورهای اجتماعی دارند و برای بهبود زندگی افراد ترنس بهخصوص ایران، نیاز به آموزش، آگاهیرسانی و تغییرات ساختاری داریم. در ادامه به برخی از این مشکلات اشاره میکنیم:
- طرد و خشونتهای خانگی: بسیاری از افراد ترنس با طرد، خشونت و سوءاستفاده از سوی خانواده خود روبرو میشوند. از آزار و اذیت کلامی گرفته تا خشونت فیزیکی و حتی تلاش برای ازدواج اجباری.
- آزار، اذیت اجتماعی و خشونت: افراد ترنس اغلب در جوامعی مثل مدارس، محیطهای کار، فضاهای عمومی و حتی در تعامل با نیروهای انتظامی با آزار و اذیت، تبعیض و خشونت مواجه میشوند. سوءاستفاده کلامی، ضرب و شتم، آزار و اذیت جنسی و تبعیض در همه زمینههای زندگی آنها وجود دارد.
- انگ اجتماعی و تصورات غلط: نگرشهای منفی و تصورات غلط در مورد افراد ترنس در بسیاری از جوامع بهخصوص ایران وجود دارد که تعصب و انزوای اجتماعی ایجاد میکند.
- تبعیض شغلی: بسیاری از کارفرمایان به دلیل هویت جنسیتی خود از استخدام افراد ترنس خودداری میکنند. این امر یافتن شغل را برای بسیاری از افراد ترنس بسیار دشوار میکند و به فقر و انزوای اجتماعی میانجامد
- تبعیض آموزشی: دانشآموزان ترنس اغلب در مدارس با زورگویی، آزار و اذیت و تبعیض مواجه میشوند. این موارد ممکن است از سوی همکلاسیها، معلمان و مدیران مدرسه رخ دهد. برخی از دانشآموزان به دلیل این تبعیض مجبور به ترک تحصیل میشوند.
- عدم پذیرش اجتماعی: افراد ترنس اغلب توسط جامعه پذیرفته نمیشوند یا درک نمیشوند. این عدم پذیرش باعث میشود افراد ترنس در برقراری روابط، یافتن شغل و حتی احساس امنیت در مکانهای عمومی با مشکل مواجه شوند.
- انگهای داخلی و پریشانی روانی: بسیاری از افراد ترنس با انگ داخلی و شرم دستوپنجه نرم میکنند که منجر به پریشانی روانی و مشکلات سلامت روان مثل اقدامات خودکشی میشود. بسیاری از افراد ترنس از افشای هویت جنسیتی خود به دلیل ترس از خشونت، تبعیض یا طرد شدن از خانواده میترسند.
- وجود دیدگاههای سنتی و مذهبی: در جامعههایی مثل ایران سنتگرایی به چالشهایی که افراد ترنس با آن روبرو هستند، دامن میزند.
- کمبود درک در حوزه مراقبتهای بهداشتی: برخی از متخصصان پزشکی درک کافی از هویتهای ترنس ندارند که میتواند منجر به تشخیص اشتباه یا بدرفتاری شود.
۲- مشکلات دیسفوریای جنسیتی در زندگی افراد ترنس
همانطور که در ابتدای مقاله به آن اشاره کردیم، دیسفوریای جنسیتی به احساس ناراحتی شدید و پایدار از تناقض بین هویت جنسیتی درونی و جنسیت انتسابی اشاره دارد.
این احساس بر سلامت روان افراد ترنس تأثیر گذاشته و آنها را به دنبال راههایی برای کاهش این ناراحتی باشند، می کشاند. گذار جنسیتی یکی از راههای مقابله با دیسفوریای جنسیتی است.
۳- نیاز به حمایت خانواده و جامعه
حمایت خانواده و جامعه نقش بسیار مهمی در سلامت روان و کیفیت زندگی افراد ترنس دارد. خانوادههای پذیرنده میتوانند به افراد ترنس کمک کنند تا با اعتمادبهنفس بیشتری به زندگی خود ادامه دهند و از حمایت اجتماعی برخوردار شوند.
حمایت اجتماعی و حقوق افراد ترنس
این حمایت نقش حیاتی در کاهش خشونت و سوءاستفاده، بهبود سلامت روان، افزایش حمایت در گروههای مختلف، کاهش خطر بیخانمانی و فقر، تسهیل تغییر جنسیتی، جلوگیری از ازدواج اجباری و درنهایت بهبود کلی وضعیت زندگی افراد ترنس دارد. حمایت اجتماعی از افرادی که تراجنسیتی هستند، موجب از بین بردن برچسبها و انگهای اجتماعی نیز میشود.
حقوق قانونی افراد تراجنسیتی در ایران
موضوع تغییر جنسیت برای اولین بار در سال ۱۹۲ در قوانین مدنی ایران موردتوجه قرار گرفت. مطابق با بند ۴ ماده ۱ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۷۱، رسیدگی به درخواستهای تغییر جنسیت در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد. بر اساس بر اساس اسناد ارائهشده در قوانین مدنی برخی از حقوق قانونی افراد ترنس در ایران به شرح زیر است:
- شناسایی قانونی هویت جنسیتی: ایران حق قانونی افراد ترنس برای تغییر جنسیت را به رسمیت میشناسد، اما این تشخیص منوط به تشخیص رسمی «اختلال هویت جنسیتی» توسط سازمان پزشکی قانونی و همچنین گذراندن یک «فرآیند تغییر» طولانیمدت پزشکی و قانونی است.
- دسترسی به مراقبتهای پزشکی مرتبط با گذار جنسیتی: دولت برخی از یارانهها را برای مراقبتهای پزشکی مرتبط با گذار جنسیتی، مانند هورمون درمانی و جراحی تأیید جنسیت، ارائه میدهد.
- تغییر نام و جنسیت: پس از تکمیل مراحل پزشکی موردنیاز، افراد ترنس میتوانند نام و جنسیت خود را در اسناد رسمی مانند کارت ملی تغییر دهند.
- مجوز قانونی برای جراحی تأیید جنسیت: افراد قبل از انجام جراحی تأیید جنسیت باید ابتدا از دادگاه خانواده مجوز دریافت کنند. دادگاه فرد را به سازمان پزشکی قانونی ارجاع میدهد و پس از انجام معاینات پزشکی و روانشناختی توسط فرد، دادگاه ممکن است مجوز را صادر کند.
نقش سازمانها و نهادهای حامی
اگرچه در ایران به مفهوم تراجنسیتی توجه بیشتری میشود و برای آن مجوزهای قانونی در نظر گرفتهاند، اما همچنان سازمانهای مردمنهاد و انجمنهای حمایتی کافی برای افراد دارای اختلال هویت جنسی وجود ندارد.
وجود نهادهای حمایتی در این زمینه میتواند مزایای زیر را به همراه داشته باشد:
- ارائه حمایت و منابع مستقیم: این سازمانها کمکهای مستقیم ضروری به افراد ترنس ارائه میدهند، مانند مشاوره ۲۴ ساعته، کمک در بحرانهای فردی، خانوادگی و اجتماعی و همچنین حمایتهای حقوقی و ایجاد جامعه از طریق پلتفرمهای آنلاین.
- تسهیل فرایندهای قانونی و پزشکی: بهعنوان پل ارتباطی مهم بین افراد ترنس و نهادهای دولتی عمل میکنند و در فرایندهای پیچیده قانونی و پزشکی ازجمله اخذ مجوزهای لازم برای گذار جنسیتی، ارجاع به متخصصان پزشکی و راهنمایی در طول جراحیها کمک میکنند.
- مقابله با انگ و تبعیض: این گروهها با دفاع فعال از حقوق افراد ترنس، با نگرشهای منفی، اقدامات تبعیضآمیز و خشونت مبارزه میکنند.
- افزایش آگاهی و آموزش: با به چالش کشیدن تصورات غلط اجتماعی در مورد هویتهای جنسیتی ترنس از طریق آموزش همگانی و متخصصان پزشکی دارند، جامعهای آگاهتر میسازند.
- تشویق به تغییر سیاست: تلاشهای این گروهها در حمایت از تغییرات سیاستی که از حقوق افراد ترنس محافظت میکند موجب تغییر و اصلاح ساختار در مقیاس بزرگ میشوند.
انجمنها و سازمانهای مرتبط با افراد ترانس
انجمن حمایت از بیماران اختلال هویت جنسی ایران اولین و تنها گروه قانونی ثبتشده حامی افراد ترنس در ایران است. بنیانگذار این انجمن مرحوم خانم مریم ملک آرا است که بهعنوان «مادر جامعه ترنس در ایران» شناخته میشود. سازمانها و نهادهای دولتی در ایران که از افراد ترنس حمایت میکنند بهصورت زیر است:
- وزارت بهداشت: تشخیص اختلال هویت جنسیتی (پزشکی قانونی)، ارائه خدمات پزشکی (هورمون درمانی، جراحی)، نظارت بر مراکز درمانی.
- سازمان بهزیستی: خدمات اجتماعی و روانشناختی (مشاوره، حمایتهای روانی)، آموزش و آگاهیرسانی، هماهنگی با سایر سازمانها
- وزارت کار: هماهنگی سیاستهای ملی، حمایتهای قانونی
- نیروی انتظامی: ارجاع افراد ترنس به سازمان بهزیستی
- سازمان ثبتاحوال: تغییر مدارک شناسایی پس از تأیید پزشکی و قضایی
- سازمان نظاموظیفه: معافیت از خدمت سربازی برای افراد ترنس
- کمیته امداد امام خمینی: حمایت مالی از افراد ترنس کمدرآمد
نتیجه گیری
درک ما از مفهوم ترنس و هویتهای جنسیتی گام مهم برای ساختن جامعه عادل و انسانی است. اصطلاحاتی مانند ترنس، ترنسجندر، تراجنسیتی و ترنسکشوال، نه تنها هویتهای متنوع انسانی را به تصویر میکشند، بلکه یادآور این هستند که هر فرد شایسته احترام، پذیرش و برابری است. شناخت این مفاهیم به ما کمک میکند تا نگرشهای نادرست و پیشداوریها را کنار بگذاریم و با افزایش آگاهی و همدلی، فضایی فراهم کنیم که در آن هر فرد بتواند بدون ترس از قضاوت، هویت واقعی خود را زندگی کند. پذیرش تفاوتها نه تنها به افراد ترنس قدرت بیشتری میدهد، بلکه جامعهای غنیتر و پویاتر برای همه ما میسازد.