کیست تخمدان چیست؟

کیست‌ تخمدان به کیسه‌هایی اطلاق می‌شود که پر از مایع هستند و در درون تخمدان و یا بر روی سطح آن پدیدار می‌شوند. این کیست‌ها در اندازه‌های متفاوتی وجود دارند. اغلب بدون علامت بوده و خودبه‌خود، یا با مصرف دارو از بین می‌روند؛ اما در بعضی موارد کیست‌های تخمدان خطرناک هستند و مشکلاتی همچون قاعدگی‌های سخت و دردناک را به همراه دارند. این کیست‌ها ممکن است در یکی از تخمدان‌ها و یا هردوی آن‌ها به‌طور هم‌زمان پدیدار شوند.

بیش‌تر کیست‌های تخمدان در دوره‌ی تخمک‌گذاری رخ می‌دهند و از نوع کیست فولیکولار و یا کیست جسم زرد هستند. انواع دیگر این کیست‌ها شامل کیست‌های ناشی از اندومتریوز، کیست‌های درموئید و سیستادنوم‌ها هستند. این کیست‌ها در اندازه‌های کوچک و با تعداد زیاد در سندروم تخمدان پلی کیستیک رخ می‌دهند.

همچنین بیماری‌های التهابی لگن نیز می‌توانند منجر به ایجاد کیست تخمدان شوند. در بعضی موارد نادر، وجود کیست در تخمدان‌ها نشانه‌ی وجود سرطان تخمدان است. عمدتاً، تشخیص وجود کیست تخمدان با معاینه‌ی لگنی، سونوگرافی و دیگر آزمایشات برای بررسی‌های دقیق‌تر صورت می‌گیرد.

علائم و نشانه‌های کیست تخمدان

در حالی که بیش‌تر کیست‌های تخمدان بدون علائم هستند اما رشد یک کیست تخمدان بزرگ می‌تواند علائم زیر را به همراه داشته باشد:

1. درد مبهم و شدید در ناحیه لگن زیر شکم و در محل قرارگیری کیست
2. احساس پری و یا سنگینی در ناحیه‌ی شکم
3. احساس نفخ و تورم
4. مقاربت دردناک
5. تغییر در دفعات و یا سهولت دفع ادرار و یا مشکلاتی در حرکات روده‌ای به دلیل فشار بر آناتومی لگن
6. علائمی همچون سردرد، ضعف و بی‌حالی
7. حالت تهوع و استفراغ

عمده‌ی علائم دیگر ناشی از کیست تخمدان به دلایل متفاوت ایجاد کیست بستگی دارند. برای مثال، در کیست‌های تخمدان ناشی از سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، کیست‌ها موجب افزایش موهای زائد در صورت، ایجاد جوش‌های آکنه‌ای و ناباروری می‌شوند. در بیمار مبتلا به اندومتریوز کیست‌ها موجب اختلالات قاعدگی و همچنین مقاربت دردناک می‌شوند. تأثیر کیست‌های غیر مرتبط به PCO (سندروم تخمدان پلی کیستیک) بر اختلالات ناباروری هنوز مشخص نیست.

در پارگی کیست‌های تخمدان توصیه می‌شود بیمار تحت نظر پزشک قرار بگیرد. پارگی کیست تخمدان معمولاً با درد شکمی مداوم برای چند روز و یا چند هفته همراه است. برای کاهش درد ناشی از پارگی کیست مصرف مسکن تجویز می‌شود؛ اما در مواردی که پارگی مربوط به کیست‌های بزرگ است ممکن است منجر به خونریزی درون حفره‌ی شکمی شود که نیاز به بررسی و درمان جدی‌تر دارند.

فرق کیست تخمدان با فیبروم رحم

فیبروم‌ها توده‌های خوش‌خیم و غیر سرطانی هستند که بر روی جداره‌ی داخلی و یا خارجی رحم رشد می‌کنند و در میان زنان سنین ۲۰ تا ۵۰ سال شایع هستند. همه‌ی فیبروم‌های رحم لزوماً دارای علامت نیستند؛ اما اگر فیبروم رحم در شخصی با علائم بالینی همراه باشد، خونریزی زیاد و غیرطبیعی در دوران قاعدگی،‌ درد ناحیه‌ی پشت شکم، تکرر ادرار و مقاربت دردناک را به دنبال دارد.

فیبروم‌هایی با اندازه کوچک نیاز به درمان ندارند؛ اما فیبروم‌های بزرگ‌تر باید با جراحی و مصرف دارو درمان شوند. فیبروم‌ها گوشت‌های اضافه‌ای از جنس عضله یا بافت پیوندی دیوار جداره‌ی رحمی هستند و در بیش‌تر موارد سرطانی محسوب نمی‌شوند.

فیبروم‌ها به دو صورت خوشه‌ای و تک‌دانه‌ای به وجود می‌آیند. خوشه‌های فیبروم روییده بر روی بافت رحم در قطرهای ۱ میلی‌متر تا ۲۰ سانتی‌متری وجود دارند. برای نمونه، یک فیبروم می‌تواند به درشتی یک هندوانه و حتی بزرگ تر از آن نیز باشد. این تومورها می‌توانند بر جداره‌ی رحم، فضای داخلی آن و یا بخش بیرونی اندام تولیدمثل رشد کنند.

در بروز فیبروم رحم عوامل متعددی تأثیرگذار هستند. برخی از این عوامل شامل موارد زیر می‌باشند:

1. چاقی و اضافه‌وزن
2. مسائل ژنتیکی و سابقه‌ی خانوادگی
3. نداشتن سابقه‌ی بارداری تا سنین بالا
4. قاعدگی زودرس
5. یائسگی دیررس

فیبروم‌‌های رحم بسته به محل پیدایش با نام‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند:

۱) فیبروم سابموکوزال: در این دسته، فیبروم‌ها داخل فضای رحم، یعنی محل رشد جنین در زمان حاملگی، پدیدار می‌شوند. رشد این زائده‌ها ممکن است تا در بر گرفتن تمام فضای خالی رحم ادامه پیدا کند.

۲) فیبروم اینترامورال: این دسته از فیبروم‌ها در جداره‌ی داخلی رحم جای گرفته‌اند. اگر جداره‌ی رحم را مانند دیوارهای یک خانه تصور کنید، فیبروم‌های اینترامورال در سمت داخلی دیوارها پدیدار شده‌‌اند.

۳) فیبروم سابسروکوزال: این گروه از فیبروم‌ها نیز بر جداره‌ی خود رحم می‌رویند. تفاوت میان فیبروم سابسروکوزال و فیبروم اینترمورال این است که دسته‌ی اول بر جداره‌ی بیرونی و دسته‌ی دوم بر جداره‌ی داخلی رحم به وجود می‌آیند.

۴) فیبروم‌ پایه‌دار: این نوع از فیبروم‌ها کمترین میزان شیوع را نسبت به انواع دیگر دارند اغلب بر روی سطح خارجی رحم رشد می‌کنند ولی در تفاوت با فیبروم‌های سابسروکوزال این دسته با یک ریشه‌ی نازک به رحم متصل شده‌اند. شکل فیبروم‌های پایه‌دار به دلیل داشتن ساقه و کلاهک بالایی بزرگ‌تر به قارچ تشبیه می‌شوند.

در حالی که ممکن است شباهت‌هایی میان فیبروم رحم و کیست تخمدان وجود داشته باشد، عمده‌ی تفاوت این دو ضایعه مربوط به محل رویش آن‌هاست. فیبروم‌ها تومور‌هایی خوش‌خیم از جنس خود بافت رحم بوده و بر سطح داخلی و یا خارجی رحم می‌رویند؛ در حالی که کیست‌های تخمدان در واقع ضایعاتی پر از مایع هستند که بر روی تخمدان‌ها پدیدار می‌شوند.

جمعیت کثیری از خانم‌ها در خلال سنین باروری به هر دو عارضه‌ی کیست تخمدان و فیبروم رحم دچار می‌شوند و ممکن است هیچ‌گاه متوجه وجود یک یا هردوی این توده‌ها در ناحیه‌ی شکمی خود نشوند؛ زیرا این عارضه‌ها در اکثر موارد بدون علامت بوده و مشکلی ایجاد نمی‌کنند. در موارد حاد اگر درمان در زمان درست پیگیری نشود و آغاز نگردد، هردو عارضه‌ی فیبروم رحم و کیست تخمدان ممکن است سلامت جسمانی و فرایند باروری شخص مبتلا را تحت تأثیر قرار دهند.

انواع و علت‌های مختلف کیست تخمدان

کیست‌های تخمدان بنا بر علت به وجود آمدن و شکل‌های گونانی که دارند به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. عمده‌ی انواع کیست‌ تخمدان به شرح زیر است:

۱) کیست تخمدان عملکردی (فانکشنال): اکثر کیست‌های تخمدان، به‌طور طبیعی در نتیجه‌ی چرخه‌ی قاعدگی در طول سنین باروری یک زن ایجاد می‌شوند. تخمدان‌ها تا زمان تخمک گذاری فولیکول‌های کوچکی تولید می‌کنند که این فولیکول‌ها هنگام فرایند تخمک‌گذاری هورمون‌هایی را آزاد می‌کنند. در نتیجه تخمک از تخمدان خارج می‌شود. گاهی اوقات، فولیکول حتی بعد از رها شدن تخمک به رشد طبیعی خود ادامه می‌دهد و مایعات را پس از اتمام چرخه‌ی قاعدگی حفظ می‌کند. این فولیکول‌ها کیسه‌های پر آبی هستند که کیست نامیده می‌‌شوند. معمولاً بی‌خطر هستند و در عرض ۴ تا ۸ هفته کوچک شده و خودبه‌خود ناپدید می‌شوند.

۲) کیست تخمدان خوش‌خیم نئوپلاستیک: این نوع کیست‌ها غالباً بسیار نادر هستند و در شکل‌های مختلفی وجود دارند. این کیست‌ها با رشد غیرطبیعی بافت‌ تخمدان همراه هستند. شایع‌ترین نوع کیست‌های خوش‌خیم نئوپلاستیک، کیست تراتوم است که به‌عنوان کیست درموئید نیز شناخته می‌شود. این کیست‌ها معمولاً از یک سلول زاینده ایجاد می‌شوند و بافت‌های مختلفی مانند غدد چربی،‌ سلول‌های پوست یا فولیکول‌های مو دارند. گاهی اوقات این کیست‌ها هیچ علائمی ندارند، اما گاهی نیز موجب بروز علائم بالینی دیگری همچون دردهای لگنی می‌شوند. کیست‌های خوش‌خیم نئوپلاستیک معمولاً خودبه‌خود برطرف نخواهند شد.

۳) کیست‌ تخمدان ناشی از اندومتریوز: این نوع کیست تخمدان در نتیجه‌ی اختلال اندومتریوز و زمانی ایجاد می‌شوند که بافتی به نام آندومتر خارج از رحم رشد کرده و به تخمدان‌ها متصل می‌شود. در طول چرخه‌ی قاعدگی هورمون‌ها باعث خروج بافت تخریب‌شده‌ی جداره‌ی رحم پس از تخمک گذاری و خروج از بدن می‌شوند؛ اما بافت آندومتر روییده بر سطح تخمدان‌ها قابل جدا شدن نیست و باعث تجمع بافت مرده و ایجاد کیست‌های قهوه‌ای مایل به قرمز می‌شود. به همین دلیل، کیست‌های آندومتریوز معمولاً «کیست شکلاتی» نامیده می‌شوند. این کیست‌ها خودبه‌خود برطرف نمی‌شوند و در صورت پاره شدن می‌توانند باعث ایجاد دردهای لگنی، چسبندگی رحم و حفره شکمی و ناباروری شوند.

۴) کیست تخمدان بدخیم: در حالی که اکثر قریب به‌اتفاق کیست‌ها خوش‌خیم هستند اما هر کیستی می‌تواند به کیست بدخیم یا سرطانی تبدیل شود. کیست یا تومور بدخیم نشان‌دهنده‌ی سرطان تخمدان است. زمانی باید به بدخیم بودن کیست مشکوک شد که علائم خاصی در طی معاینه فیزیکی، سونوگرافی یا سابقه پزشکی بیمار مشاهده شود. در چنین وضعیتی، نمونه‌برداری یا برداشتن کامل کیست توصیه می‌شود.

عوارض و خطرات کیست تخمدان

بیش‌تر خانم‌ها به کیست‌‌های تخمدانی دچار می‌شوند که در خلال معاینه‌ی لگنی توسط پزشک قابل تشخیص نیستند. کیست‌هایی که پس از یائسگی در تخمدان رشد می‌کنند غالباً سرطانی هستند. به همین دلیل انجام معاینه‌ی لگنی به‌صورت مداوم حتی پس از پایان دوره باروری توصیه می‌شود.

دو عارضه‌ی ناشی از کیست تخمدان که اغلب نادر هستند عبارت‌اند از:

پیچ‌خوردگی تخمدان

کیست‌های بزرگ‌شونده می‌توانند منجر به حرکت تخمدان شوند. در این حالت تخمدان از محل قرارگیری خود خارج شده و به دور اندام‌های دیگر می‌پیچد. وجود چنین کیست‌هایی احتمال پیچ‌خوردگی دردناک را افزایش می‌دهد. علائم پیچ‌خوردگی تخمدان درد شدید در ناحیه شکم و لگن، تهوع و استفراغ را شامل می‌‌شود. پیچ‌خوردگی تخمدان همچنین می‌تواند جریان خون به‌سمت تخمدان را کاهش داده و یا متوقف کند.

پارگی کیست تخمدان

کیست پاره‌شده می‌توان موجب ایجاد درد شدید در ناحیه شکم و لگن شود. در موارد پارگی کیست تخمدان منجر به خونریزی داخلی در حفره‌ی شکمی می‌شود. فعالیت‌های لگنی شدید مانند برقراری رابطه‌ی جنسی می‌تواند خطر پاره شدن کیست را افزایش دهد.

عمده‌ی علائم شایع ناشی از کیست تخمدان با خطر جدی همراه نیستند. برای مثال، دردهای ناشی از کیست‌های تخمدان در خلال چرخه‌ی قاعدگی نیاز به درمان ندارند و معمولاً با مصرف داروهای مسکن کنترل می‌شوند.

راه‌های درمان کیست تخمدان

به‌طور کلی رویکرد درمانی برای بیمار متناسب با نوع کیست‌ تخمدان و عوارضی که ایجاد کرده‌‌است اتخاذ می‌شوند. در اغلب موارد، فرد مبتلا به درمان‌های جدی مانند جراحی نیاز ندارد و عارضه‌ها و پیامدهای ناشی از کیست با دارو قابل کنترل هستند. در موارد بسیاری نیز کیست تخمدان خودبه‌خود از بین می‌رود. با این حال روش‌های مختلفی برای درمان کیست تخمدان وجود دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

قرص‌های ضدبارداری: اگر بیمار به کیست تخمدان مکرر مبتلا باشد، پزشک معمولاً داروهای ضدبارداری به‌صورت خوراکی تجویز می‌کند. این قرص‌ها پروسه‌ی تخمک‌گذاری را به تعویق انداخته و یا متوقف می‌کنند. داروهای ضدبارداری خوراکی از ابتلا به سرطان تخمدان نیز جلوگیری می‌کنند. سرطان تخمدان بیش‌تر در سنین یائسگی شایع است.

لاپاراسکوپی: اگر اندازه‌ی کیست تخمدان کوچک باشد و نتایج تصویربرداری ابتلا به سرطان را نفی کنند، پزشک معالج برای خارج کردن کیست از لاپاراسکوپی کمک می‌گیرد. به این منظور، شکافی در نزدیکی ناف بیمار ایجاد می‌شود؛ سپس ابزار کوچکی برای خارج کردن کیست تخمدان داخل بدن بیمار قرار می‌گیرد.

لاپاراتومی: اگر اندازه‌ی کیست تخمدان در بیمار بزرگ باشد، جراحی از طریق ایجاد شکاف در حفره‌ی شکمی توسط پزشک جراح انجام می‌گیرد. در این وضعیت، نمونه‌برداری توسط پزشک معالج انجام می‌شود و اگر سرطان تخمدان تشخیص داده شود، ممکن است عمل هیسترکتومی برای خارج کردن رحم و تخمدان انجام بگیرد.

پیشگیری از ابتلا به کیست تخمدان

به‌طور عمده، ابتلا به کیست تخمدان قابل پیشگیری نیست. با این حال معاینات مداوم در زنان می‌تواند به روند تشخیص کیست تخمدان سرعت ببخشد. کیست‌های خوش‌خیم معمولاً سرطانی نمی‌شوند. فرد می‌تواند در صورت بروز علائم ذیل به پزشک متخصص مراجعه کند:

• تغییرات غیر معمول در چرخه‌ی قاعدگی
• درد مداوم در ناحیه‌ی لگنی
• از دست دادن اشتها
• کاهش وزن بی‌دلیل
• احساس پری و سنگینی در ناحیه‌ی شکمی

رژیم تغذیه‌ای مناسب برای افراد مبتلا به کیست تخمدان

در صورتی که کیست تخمدان منجر به عوارض جدی نشده باشد، فرد مبتلا می‌تواند با استفاده از رژیم غذایی مناسب علائم و عوارض کیست تخمدان را کاهش دهد. البته مشورت با پزشک متخصص به تمامی افراد مبتلا به کیست تخمدان توصیه می‌شود. مواردی که رعایت آن‌ها در رژیم غذایی می‌تواند به بهبود فرد کمک کند، در زیر آورده شده‌اند:

• خوردن بادام: بادام که منبع مغزی منزیم است یکی از خوراکی‌هایی است که می‌تواند در بهبود و کاهش علائم کیست تخمدان مؤثر باشد.
• نوشیدن چای بابونه: چای بابونه گزینه‌ی دیگری است می‌تواند به رفع اضطراب و دردهای ناشی از کیست تخمدان کمک کند. بابونه حاوی مواد ضد التهاب است که می‌تواند دردها و گرفتگی‌های لگنی را التیام بخشد.
• نوشیدن چای زنجبیل: زنجبیل خاصیت ضد التهابی دارد و در برطرف کردن دردهای قاعدگی، به‌خصوص دردهای شدید ناشی از کیست تخمدان مؤثر است

مسلماً تأثیر مواد خوراکی در روند شیوع بیماری‌ها و حتی درمان آن‌ها قابل انکار نیست. در افراد مبتلا به کیست تخمدان تغییر رژیم غذایی و تطبیق آن با شرایط بیماری توصیه می‌شود. بهتر است که برخی مواد از رژیم غذایی فرد مبتلا حذف شده و مواد مغذی مناسب جایگزین گردد. در نتیجه در صورت ابتلا به کیست تخمدان از مصرف مواد غذایی زیر خودداری گردد:

• نان تولید‌شده از آرد سفید
• جایگزین کردن سیب‌زمینی معمولی با سیب‌زمینی شیرین
• هرگونه محصول تولیدشده با آرد سفید مانند شیرینی‌جات و محصولات فرآوری شده
• کیک‌ها، دسر‌ها و هرگونه ماده‌ای که در تهیه‌ی آن شکر سفید به کار رفته باشد.
• غذاهایی که مصرف آن‌ها در رژیم غذایی برای افراد مبتلا به کیست تخمدان توصیه می‌شود شامل موارد زیر هستند:
• مواد غذایی با فیبر بالا مانند بروکلی، بادام، انواع توت‌ها و کدوی خورشتی
• مواد غذایی دارای پروتئین بدون چربی مانند فیله‌ی مرغ و انواع ماهی
• مواد غذایی و ادویه‌های ضد التهاب مانند گوجه‌فرنگی، زردچوبه، کلم‌پیچ و روغن زیتون

اگر با کاهش وزن ناگهانی در خلال ابتلا به کیست تخمدان مواجه هستید برای تنظیم رژيم غذایی توصیه می‌شود که از پزشک متخصص کمک بگیرید.